ــ محمدرضا فشاهى

محمدرضا فشاهى، البته نسبت به جنبش بابیت نخستین، دیدگاهى مثبت داشته و به‌رغم انتقاد از شخص باب، به عنوان کسى که "با وجود تسلط [؟!] بر فلسفه و عرفان، از آیین سیاست و مبارزه اجتماعى، آگاهى چندانى نداشت و به نوشتن رساله و بزرگداشت طلسمات و بازى با اعداد دل خوش کرده بود"، فصلى از کتاب خویش (از گات‌ها تا مشروطیت) را با لحنى جانب‌دارانه به موضوع باب و آشوب هواداران وى در زمان محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار اختصاص ‏داده و از آن‌ها با عنوان "نهضتى انقلابى" یاد کرده است.

دیدگاه فشاهى در مورد فرقه بهائیت، اما، از اساس، سخت منفى است و آن را از بابیتِ (نخستین) جدا کرده و به عنوان گروهی ارتجاعى و وابسته به قدرت‌هاى بیگانه، آماج انتقاد و حمله ساخته است. به اعتقاد وى: دودستگى میان بابیان (پس از مرگ باب) و تقسیم آن‌ها به دو گروه "ازلیان" (به ریاست یحیى صبح ازل) و "بهائیان" (به ریاست حسینعلى بهاء) یکى از عوامل مهم شکست جنبش بابیه بود. زیرا به اعتقاد او: "این واقعه،، نیروى "بابیان" را تحلیل برد" و پس از آن:

"صبح ازل روحیه انقلابى را رها نمود و گوشه عزلت اختیار نمود و به پیروان اندکش، بسنده کرد و دست از مبارزه با قاجاریه کشید... از طرف دیگر، بهاءالله نیز به دامن سیاست‌هاى بیگانه (روس و انگلیس) پناه برد و زیرکانه جنبه‏هاى انقلابى نهضت را تضعیف نمود و "اخلاق" را به جاى آن قرارداد و با ناصرالدین‌شاه از در سازش درآمد.

او به پیروان خود سفارش مى‏نمود که: "باید کشته شدن را بر کشتن ترجیح داد" و در دورانى که "ناسیونالیزم" ایرانى، براى مبارزه با تسلط سیاسى و اقتصادى بیگانه و نیز حکومت فئودال محلى دست‌نشانده آن، به منزله یکى از حیاتى‏ترین سلاح‌هاى توده و روشنفکران ایران بود، به مبارزه با این سلاح پرداخت و گفت: "لیس الفخر لمن یحبّ الوطن بل الفخر لمن یحب العالَم" [حب وطن افتخارى ندارد، حب جهان افتخار دارد!] و بدین وسیله "جهان وطنى" را رسماً تائید نمود و سر انجام در یکى از الواح خود (لوح سلطان)، خود را "غلام و عبد" و "ناصرالدین‌شاه" را "ملیک زمان" اعلام نمود.

بعدها جانشین او، عباس افندى، رسماً به دفاع از محمدعلى‌شاه در مقابل مشروطه‌خواهان برخاست و در یکى از الواح خود چنین نوشت: "طهران، حضرت ایادى امر الله، حضرت على قبل اکبر علیه بهاء الابهى‏ (هو الله)

اى منادى پیمان، نامه‏اى که به جناب منشادى (حاجى سید تقى) مرقوم نموده بودید ملاحظه گردید و به دقت تمام مطالعه شد... از انقلاب ارض طا (تهران) مرقوم نموده بودید، این انقلاب در الواح مستطاب مصرح و بى‏حجاب، ولى عاقبت سکون یابد و راحت جان حاصل شود... و سریر سلطنت کبرى در نهایت شوکت استقرار جوید و آفاق ایران به نورانیّت عدالت شهریارى (محمدعلى‌شاه) روشن و تابان گردد...

مکدر مگردید، جمع یاران الهى را به اطاعت و انقیاد و صداقت و خیرخواهى به سریر تاجدارى دلالت نمایید، زیرا به نصّ قاطع الهى، مکلَّف برآن‌اند.

زنهار، زنهار، اگر در امور سیاسى، نفسى از احبّاء مداخله نماید، یا آنکه بر زبان کلمه‏اى براند...

بارى، گوش به این حرف‌ها مدهید و شب و روز به جان و دل بکوشید و دعاى خیر نمایید و تضرع و زارى فرمایید تا... در جمیع امور نوایاى خیریه اعلیحضرت شهریارى واضح و مشهور، ولى نوهوسانى (مشروطه‌خواهان) چند گمان نمایند که کسر نفوذ سلطنت، سبب عزّت ملت است. هیهات، هیهات، این چه نادانى است... اعلیحضرت شهریارى الحمدلله شخص مجرّب‌اند و عدل مصوَّر؛ عقل مجسَّم و حلم مشخّص و... و السلام على من اتبع الهدى، 11 ج 1 سنه 1325 [قمرى‏] ع ع". "

فشاهى در ادامه افزوده است: "سیاست دفاع از محمدعلى‌شاه و دولت روس تزارى تا هنگام پیروزى مشروطه‌خواهان و فرار محمدعلى‌شاه ادامه یافت و پس از آن، این فرقه یکسره در دامن دولت انگلیس درغلطید. "[8]

5ــ احسان طبرى

احسان طبرى، از مخالفت حسینعلى بهاء (مؤسس بهائیت) با "تعصبات ملى و دینى"، که بهائیان بدان افتخار مى‏کنند، تلقى مثبتى نداشته و این آموزه را موجب بدآموزی‌هایى چون انصراف ملت‌ها از مبارزات اجتماعى ــ سیاسى خویش، و تعطیلی هرگونه قیام و جنگ (اعم از دفاعى یا تجاوزى) از سوى آنان، دانسته است.

به نوشته طبرى: "بهاءاللَّه اعلام داشت که همه افراد بشر بارِ یک دار و برگ یک شاخسارند و با تعصبات ملى و دینى مخالفت ورزید... بر اساس اصل اخوت عمومى افراد بشر و نفى تعصب، به ناچار بهائیه با مبارزه اجتماعى، مخالفت با دولت، نبرد طبقاتى، قیام و انقلاب، جنگ اعم از دفاعى یا تجاوزى مخالف‌اند و این توصیه صلح کل در واقع به توصیه انصراف از نبرد طبقاتى مى‏انجامد و به بهائیگرى رنگ جهان وطنى و صلح‌گرایى منفعل مى‏دهد. به همین جهت برخى بهائیگرى را ایدئولوژى قشر لال بورژوازى (کمپرادر) مى‏دانند که سازش با دولت وقت و سازش با استعمارطلبان، لازمه ادامه "کسب" آن‌ها است. "

طبرى، در ادامه مطلب، از روابط عباس افندى (جانشین حسینعلى بهاء) پس از فروپاشى عثمانى و سیطره بریتانیا بر فلسطین) با مقامات انگلیسى سخن گفته و نوشته است: "درباره رابطه محافل بهائى با امپریالیسم انگلستان و امریکا مطالب زیادى گفته مى‏شود. جهان وطنى بهائیان و عقاید ضدانقلابى آن‌ها و دورى آن‌ها از مذهب مسلط در کشور ما و وجود مراکزى از آن‌ها در امریکا و اروپا و کیفیت نیمه‌مخفى کار آن‌ها و همبستگى درونى آن‌ها، همه و همه به این شایعات مایه مى‏دهد. آنچه که مسلّم است نمى‏توان هر بهائى را یک عامل بیگانه دانست، ولى در وجود رابطه مابین مراکز عمده بهائى، مانند مراکز داشناک و صهیونیست (صهیونیسم) با محافل امپریالیستى تردیدى نیست و مى‏توان حدس زد که سازمان‌هاى جاسوسى امپریالیستى از قبیل سیا و اینتلجنس‌سرویس از سازمان بهائى براى مقاصد خود استفاده مى‏کنند.... "

احسان طبرى در پایان خاطرنشان ساخته است: "بانو بهیّه ربّانى، سازمانگر عمده محافل روحانىِ بهائى (پس از شوقى افندى) در مصاحبه‏اى که در تابستان 1976 با روزنامه فرانسوى "لوموند" کرد، تأکید نمود که بهائیان همه‌جا به دولت‌هاى موجود و قوانین موجود احترام مى‏گذارند و در کادر آن عمل مى‏کنند. مخبر لوموند پرسیده که آیا در افریقاى جنوبى محافل بهائى وجود دارد و چون پاسخ شنید آرى، این سؤال بجا را مطرح کرد که مابین شعار برادرى انسانى بهائیان و احترام به قوانین نژادگرایانه رژیم آپارتاید در پرتوریا چه تناسبى مى‏تواند وجود داشته باشد؟ البته بانو ربّانى به این سؤال نتوانست پاسخ مقنع بدهد و از آن طفره رفت. بهائیانى که خلق و میهن خود را دوست دارند باید با دیدگان باز از افتادن در دام عمال امپریالیستى هم‌کیش خود که از اعتقاد آن‌ها به سود مراکز اساسى جنایت و دزدى جهانى استفاده مى‏کنند، بپرهیزند. "[9]

آنچه گذشت، نمونه‏اى بود از افکار و آراء نویسندگان و محققان ایرانى معاصر (از جناح‌ها و گرایش‌های مختلف و حتی متضادّ فکری و سیاسی) راجع به ماهیت استعمارى بابیت و بهائیت، که مؤیّد آن را مى‏توان در کلام بسیارى دیگر از پژوهشگران و نویسندگان این سرزمین نشان داد، همچون: دکتر عبدالحسین نوایى، [10] مهدى بامداد، [11] حسن اعظام قدسى "اعظام الوزاره"، [12] محمود محمود، [13] سید احمد خان ملک ساسانى، [14] ابوالفضل قاسمى، [15] سید محمد باقر نجفى، [16] بهرام افراسیابى، [17] دکتر على اکبر ولایتى، [18] دکتر عبدالهادى حائرى، [19] دکتر یوسف فضایى، [20] ابوالفضل شکورى، [21] دکتر سید سعید زاهد زاهدانى، [22] عبدالله شهبازى، [23] حسین آبادیان، [24] مصطفى آیت مهدوى، [25] رضا زارع، [26] و بسیارى افراد دیگر.

پی‌نوشت‌ها

[1]ــ خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ وزیر مختار بریتانیا در دربار ایران در عهد سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار، ترجمه شیخ‌الاسلامی، چ1، ص102

[2]ــ از زمان عباس افندی (جانشین میرزا حسینعلی بهاء)، مرکز بهائیت از عکا به حیفا (هر دو، واقع در اسرائیل کنونی) انتقال یافت ـ ع. منذر.

[3]ــ بهائیگری، تهران، 1323، چاپخانه پیمان، صص90ــ89

[4]ــ تاریخ مشروطه ایران، چاپ 5: مؤسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر، تهران، 1340. ش، ص291

[5]ــ انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، اسماعیل رائین، مؤسسه تحقیقی رائین، تهران، 1357، ص291

[6]ــ حقوق بگیران انگلیس در ایران، صص333ــ332

[7]ــ ر. ک: امیرکبیر و ایران، با مقدمه محمود محمود، چاپ اول: انتشارات بنگاه آذر، تهران 1323، قسمت اول، صص 258-256؛ همان: متن کامل، چاپ دوم: مؤسسه مطبوعاتى امیرکبیر، تهران 1334، صص 208-207. آدمیت در چاپ پنجم این کتاب (چاپ شرکت سهامى انتشارات خوارزمى، تهران 1355، ص 457) گفتار فوق را تلخیص کرده و با اشاره به ماجراى اعطاء لقب سِر و نشان دولتى از سوى لرد آللنبى (حاکم انگلیسى حیفا) به عباس افندى، مى‏افزاید: "از آن پس عنصر بهائى چون عنصر جهود، به عنوان یکى از عوامل پیشرفت سیاست انگلیس در ایران درآمد. طرفه اینکه از جهودان نیز کسانى به آن فرقه پیوسته‏اند، و همان میراث سیاست انگلیس به آمریکائیان نیز رسیده" است.

[8]ــ رک: از گاتها تا مشروطیت، محمدرضا فشاهی، فصل: "نهضت باب؛ رنسانس و رفرماسیون"، ص216 به بعد.

[9]ــ جامعه ایران در دوران رضاشاه، احسان طبری، صص119ــ117

[10]ــ رک: اعتضادالسلطنه، فتنه باب، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوایی، چاپ 2، تهران، بابک، 1351، صص204ــ203

[11]ــ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج2، صص202ــ201

[12]ــ خاطرات من یا تاریخ صدساله ایران، تهران، کارنگ، 1379، ج2، ص902 به بعد.

[13]ــ محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19، چ4، تهران، اقبال، 1361، ج2، صص529ــ528

[14]ــ خان‌ ملک ساسانی، دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، چ3، تهران، بابک با همکاری انتشارات هدایت، بی‌تا، صص103ــ102

[15]ــ الیگارشی یا خاندانهای حکومتگر ایران، ج4: خاندان هویدا، گماشته صهیونیسم و امپریالیسم، تهران، رز، 1357

[16]ــ بهائیان، چاپ 2، تهران، مشعر، 1383، فصل: حمایت سیاستهای خارجی از بهائیت، ص588 به بعد.

[17]ــ بهرام افراسیابی، تاریخ جامع بهائیت (نوماسونی)، ص406 به بعد.

[18]ــ علی‌اکبر ولایتی، ایران و تحولات فلسطین 1357ــ1317. ش/1979ــ1939. م، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارج، 1380، ص149 به بعد.

[19]ــ عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، چ2، تهران، امیرکبیر، 1364، ص90

[20]ــ یوسف فضایی، تحقیق در تاریخ و عقاید شیخیگری، بابیگری، بهائیگری... و کسروی‌گری، تهران، عطایی، 1383، صص197ــ194

[21]ــ ابوالفضل شکوری، جریان‌شناسی تاریخ‌نگاریها در ایران معاصر، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، 1371، صص39، 317ــ316، 483 و 511

[22]ــ سید سعید زاهد زاهدانی، بهائیت در ایران، چاپ 2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، صص145 و 225ــ224

[23]ــ عبدالله شهبازی، "جستارهایی از تاریخ بهائیگری در ایران"، تاریخ معاصر ایران، سال 7، ش27، پاییز 1382

[24]ــ حسین آبادیان، بحران مشروطیت در ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1383، ص210 به بعد.

[25]ــ مصطفی آیت مهدوی، "موضع بابیان، ازلیان و بهائیان درباره "ملیت""، مؤلفه‌های هویت ملی در ایران، مجموعه مقالات، ص279 به بعد.

[26]ــ رضا زارع، ارتباط ناشناخته؛ بررسی روابط رژیم پهلوی و اسرائیل (1357ــ1327)، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1384، ص366 به بعد.